श्री मार्तंड देव संस्थान जेजुरी
श्री क्षेत्र जेजुरी, ता. पुरंदर, जि. पुणे ४१२३०३
जेजुरी नगरीच्या पश्चिम दिशेला सासवड - जेजुरी राज्य मार्गालगत पुरातन लवथळेश्वर नावाचे शिवमंदिर आहे. लव ऋषींनी हे मंदिर स्थापन करून तपश्चर्या केल्याने त्यांच्या नावानेच लवथळेश्वर हे नांव प्रचलीत झाले. मंदिरातील शिवलिंग हे भुगर्भात आहे. श्री समर्थ रामदास स्वामींचे काही काळ येथे वास्तव्य होते. ‘लवथवती विक्राळा.. ब्रह्मांडी माळा’ ही शिवशंकराची आरती समर्थ रामदासांनी याच ठिकाणी लिहीली असे. महाशिवरात्री, प्रदोष व श्रावणी सोमवार या दिवशी या ठिकाणी भाविकांची खुप गर्दी होत असते.
जेजुरी नगराच्या पश्चिम दिशेला पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी इ. स.1762 ते 1770 या कालावधीत सुमारे साडे सतरा एकर जागेत निर्माण केलेला भव्य विस्तीर्ण होळकर तलाव याची दगडी बांधणी व भुमीगत दगडी जलवाहिनी ही वास्तुस्थापत्यशास्त्राचा उत्कृष्ठ नमुना आहे. भाविकांच्या सोयीसाठी निर्माण केलेल्या तलावालगतच धर्मनिष्ठ दानशूर अहिल्यादेवींनी ऐतिहासिक चिंचेच्या बागेचीही निर्मिती केली होती. मल्हार गौतमेश्वर छत्री मंदिर हे होळकर राज्यसत्तेचे संस्थापक मल्हारराव होळकर व त्यांच्या पत्नी गौतमीबाई यांचे स्मारक आहे. विठोजी होळकर व तुकोजी होळकर यांनी हे मंदिर निर्माण केल्याचे शिलालेख आहेत. मुख्य मंदिरात शिवलिंग असून त्या मागे मल्हारराव होळकर यांचेसह त्यांच्या पत्नी अनुक्रमे गौतमीबाई , द्वारकाबाई, व बनाबाई यांच्या मुर्ती आहेत. तर मंदिराच्या बाजुलाच द्वारकाबाई व बनाबाई यांचे दोन घुमट मंदिरे आहेत. मुख्य मंदिराच्या बाहेर आवारात असणारा दगडी नंदी हा भाविकांचे लक्ष वेधून घेतो.
जेजुरी शहराच्या दक्षिण दिशेला सपाटीपासून सुमारे 800 फुट उंचीवर जयाद्री डोंगररांगेच्या माथ्यावर खंडेरायाचे मुळ स्थान कडेपठार मंदिर आहे. येथे शंकर पार्वतीचे स्वयंभु लिंग असून मार्तंड भैरवाची मुर्ती उग्र रूपात दिसून येते. मंदिर दगडी बांधणीचे असून यावर कुठलाही शिलालेख अथवा शिल्पकाराचे नांव आढळून येत नाही. त्यामुळेच हे मंदिर इ. स. पुर्व काळातील असावे असे अभ्यासकांचे मत आहे. कुलदैवत खंडेरायाच्या कुलधर्म कुलाचारामध्ये कडेपठार मंदिर स्थळाला विशेष महत्त्व आहे. आषाढ महिन्यातील गणपुजा... या पुजेला धार्मिक विधींमध्ये मोठे स्थान आहे. पुजेच्या दिवशी स्वयंभु लिंग भंडार्‍याने अच्छादले जाते. व पुर्ण गाभारा भंडार्‍याने भरला जातो. रात्रभर सनई चौघड्यांचे वादन व लोककलावंतांची लोकगिते सादर होतात. मर्दानी दसरा- विजयादशमीचा पालखी भेटाभेट सोहळा व आपटापुजन हा विधीदेखील महत्त्वपूर्ण होय. तसेच अश्विन महिन्यात दर शनिवारी रात्री देवाचा छबिना काढला जातो. फाल्गुन शु. प्रतिपदेला कडेपठार मंदिरात पाखाळणी केली जाते. मंदिर साफसफाई करून उत्सवमुर्ती वाजत गाजत बाहेर नंदी मंडपात झोपाळा बांधून त्यावर बसविल्या जातात. रंग खेळला जातो. मंदिर आवारात रांगोळ्या काढून दिपोत्सव साजरा केला जातो. कडेपठार मंदिराच्या परिसरात ऋषीमुनी व तपस्वींची समाधीस्थळे आढळून येतात. मंदिरात जाण्यासाठी 750 पायर्‍या आहेत.
